چرخه رشد مو و نقش آن در درمان‌های تخصصی تریکولوژی

موها بر خلاف تصور رایج، ساختاری ایستا و یکنواخت ندارند؛ بلکه یک سیستم پویا و چرخه‌ مند هستند که به‌ طور مداوم در حال رشد، توقف، ریزش و جایگزینی‌اند. این فرآیند، که به آن چرخه رشد مو (Hair Growth Cycle) گفته می‌شود، شامل چهار مرحله اصلی است. هرکدام از این فازها ویژگی‌های فیزیولوژیک منحصر به‌ فردی دارند که درک آن‌ها برای طراحی یک درمان موثر و علمی کاملا ضروری‌ است.

فاز یک: فاز آناژن Anagen

اولین فاز چرخه، فاز آناژن (Anagen) نام دارد و به عنوان مرحله رشد فعال مو شناخته می‌شود. این فاز می‌تواند از دو تا حتی هفت سال یا بیشتر طول بکشد و مسئول تولید واقعی موهای قابل مشاهده است. در این دوره، سلول‌های ماتریکس در ریشه مو با سرعت بالا تقسیم می‌شوند، فولیکول در عمق پوست فعال باقی می‌ماند و ساقه مو به‌ طور مداوم رشد می‌کند (حدودا یک سانتی‌ متر در ماه). اغلب موهای سالم در افراد بالغ، یعنی چیزی بین 80 تا 90 درصد موها، در این مرحله قرار دارند. نکته مهم این جاست که بیشترین تاثیر درمان‌های تغذیه‌ای، تقویتی یا محرک رشد دقیقا در همین فاز اتفاق می‌افتد، چرا که فولیکول‌ها در اوج فعالیت زیستی خود هستند و قابلیت جذب مواد مغذی یا پاسخ به درمان را دارند.

• فولیکول‌ها فعالند.
• مو در حال رشد مداوم است (حدود یک سانتی‌متر در ماه)
• درمان‌های تقویتی و تغذیه‌ای بیشترین تاثیر را در این فاز دارند.
• حدود 80 تا 90 درصد موهای سر در این فاز قرار دارند.

فاز دو: فاز کاتاژن Catagen

پس از این فاز طولانی، مو وارد مرحله‌ای گذرا به نام کاتاژن (Catagen) می‌شود که معمولا بین 2 تا 3 هفته به طول می‌انجامد. در این مرحله فعالیت سلولی در فولیکول متوقف می‌شود، فولیکول منقبض شده و از منبع تغذیه خود (پاپیلای درمی) جدا می‌شود. این فاز نوعی تحلیل رفتن فولیکول است و در اصطلاح علمی به آن فاز “regression” نیز گفته می‌شود. کمتر از 3 درصد موها در هر زمان در این فاز قرار دارند. اگر چه کوتاه است، اما اهمیت بالایی در تنظیم زمان‌ بندی و نظم کلی چرخه مو دارد.

• فعالیت سلولی متوقف می‌شود.
• فولیکول منقبض می‌شود و به اصطلاح وارد فاز regression می‌شود.
• ارتباط با فولیکول با پاپیلای درمی قطع می‌شود.
• حدود 1 تا 3 درصد موها در این فاز قرار دارند.

فاز سه: فاز تلوژن Telogen

در ادامه مو وارد فاز تلوژن (Telogen) می‌شود، که به عنوان مرحله استراحت یا خاموشی بیولوژیک شناخته می‌شود. در این فاز که حدود 3 تا 4 ماه طول می‌کشد، مو هنوز روی پوست سر باقی مانده اما رشد فعال ندارد. فعالیت متابولیکی فولیکول به پایین‌ترین حد ممکن می‌رسد و صرفا نقش نگهدارنده را ایفا می‌کند. اتفاق مهمی که در این فاز رخ می‌دهد، افزایش غیر طبیعی تعداد موهای در حال استراحت به دنبال شرایطی نظیر استرس شدید، بیماری‌های تب‌ دار، زایمان، جراحی یا رژیم غذایی سختگیرانه است. این وضعیت که در علم تریکولوژی با عنوان تلوژن افلوویوم شناخته می‌شود، منجر به ریزش قابل توجه و ناگهانی موها در کل سر می‌شود.

• مدت زمان: حدود 3 تا 4 ماه
• مو هنوز روی اسکالپ است اما رشد نمی‌کند.
• معمولا بعد از استرس، جراحی، زایمان یا بیماری، درصد موهای تلوژن بالا می‌رود. (ریزش تلوژن افلوویوم)
• حدود 10 تا 15 درصد موها در این فاز هستند.

فاز چهار: فاز اگزوژن Exogen

مرحله نهایی، فاز اگزوژن (Exogen) نام دارد. این فاز را می‌توان به عنوان مرحله ریزش فیزیکی موهای مرده (یا club hairs) از فولیکول در نظر گرفت. اگر چه اغلب آن را بخشی از تلوژن می‌دانند، اما اهمیت بالای عملکردی‌اش باعث شده به‌ طور مجزا نیز بررسی شود. در این فاز، موهایی که دیگر با ریشه ارتباط ندارند، به‌ صورت طبیعی در طی روز ریزش می‌کنند. این میزان معمولا بین 50 تا 100 تار مو در روز است. پس از ریزش، فولیکول به طور خودکار وارد فاز جدید آناژن شده و تولید موی جدید را آغاز می‌کند.

• موهای مرده (club hair) از فولیکول جدا می‌شوند.
• به طور طبیعی روزانه 50 تا 100 تار مو در این فاز ریزش پیدا می‌کنند.
• فولیکول وارد چرخه جدید و بازگشت به آناژن می‌شود.

جمع بندی چرخه رشد مو:

درک صحیح این چرخه از دیدگاه تریکولوژیست‌ها، کلید اصلی برای تشخیص درست نوع ریزش و طراحی پروتکل درمانی موثر است. به عنوان مثال، اگر مراجع شما عمدتا موهایی در فاز آناژن دارد، احتمالا می‌توان با کمک تغذیه، مزوتراپی یا تونیک‌های موضعی، روند رشد را تقویت و بازسازی کرد. اما اگر فولیکول‌ها در فاز تلوژن یا اگزوژن باشند، نیاز به حمایت و تحریک فولیکول برای بازگشت به چرخه رشد است، نه صرفا تقویت ساقه.

ابزارهای مدرن مانند آنالیزورهای مبتنی بر هوش مصنوعی (AI Scalp Analyzers) در این مسیر بسیار کمک‌ کننده‌اند. این دستگاه‌ها با تحلیل ساختار پوست سر، اندازه فولیکول، ضخامت تار مو و پاسخ زیستی بافتی، می‌توانند فاز غالب در چرخه رشد مو را شناسایی کنند. ترکیب این تحلیل علمی با دانش عملی تریکولوژی، به متخصصان این امکان را می‌دهد که برنامه درمانی دقیق، شخصی‌ سازی‌شده و مرحله‌ بندی‌شده‌ای طراحی کنند که بیشترین تطابق را با نیاز زیستی و فیزیولوژیک مراجعه‌کننده دارد.

در نهایت باید گفت که رشد و ریزش مو یک فرآیند تصادفی یا بی‌ قاعده نیست، بلکه چرخه‌ای منظم، پویا و کاملا قابل پیگیری است که با تشخیص دقیق می‌توان آن را هدایت و حتی بازسازی کرد.

امین رسول‌پور، اولین متخصص هوش مصنوعی در صنعت زیبایی